Vijftig procent van de Nederlanders heeft matig of ernstig overgewicht, waarvan 15 procent obesitas. België kent vergelijkbare cijfers: 49 procent overgewicht, waarvan 18 procent obesitas. Deze percentages liggen hoger dan twintig jaar geleden en het einde van die trend lijkt nog niet in zicht. Kunstmatige zoetstoffen kunnen volgens velen helpen om hier iets tegen te doen: wel een zoete smaak, maar minder of zelfs helemaal geen calorieën. Toch zijn de effecten van veelvuldig, jarenlang gebruik van zoetstoffen niet onverdeeld positief. Enkele epidemiologische studies signaleren een hoger risico op diabetes type 2, trombose en hartfalen. Tegelijkertijd is het gewichtsverlies zeer bescheiden. Na een meta-analyse kwam de Wereldgezondheidsorganisatie WHO dan ook met een nieuw advies: gebruik kunstmatige zoetstoffen niet om je gewicht te beheersen.   

Suikeralcoholen  

Er zijn verschillende zoetstoffen. Aspartaam en Acesulfaam K zijn synthetisch en extreem zoet. Er zijn ook natuurlijke, caloriearme suikervarianten die in fruit voorkomen, zoals de suikeralcohol xylitol. Vanwege die natuurlijke oorsprong worden suikeralcoholen gezien als onschuldige zoetstoffen. Recente publicaties, in onder meer European Heart Journal, van de groep van Stanley Hazen van de Cleveland Clinic (Ohio), trekken dat idee stevig in twijfel. Metabolomics-analyses, voedingstrials, bloedstollingstesten en dierproeven wijzen op serieuze medische risico’s van xylitol.

In het onderzoek werd om te beginnen bloedplasma van tweeduizend oudere personen met overgewicht (BMI 25 - 32) onderworpen aan LC-MS/MS analyse om het gehalte xylitol te bepalen. Mensen die in de drie jaar voorafgaand aan het bloedonderzoek last hadden gehad van trombose of hartfalen hadden hogere xylitol-waarden dan de deelnemers zonder klachten. Dat is een interessante observatie, maar bewijst niet dat xylitol-consumptie de oorzaak is, want er werd niet gekeken naar eetgewoonten. Xylitol is bovendien een endogene metaboliet die wordt gevormd bij de afbraak van glucoronzuur. In bloed kun je dus altijd wat xylitol meten. De onderzoekers keken daarom ook of consumptie van xylitol die basiswaarde ophoogt. Ze gaven tien gezonde vrijwilligers water met 30 gram xylitol, wat overeenkomt met een portie light-ijs, -snoep of -gebak. Een half uur na zo’n dosis lag het xylitol-niveau in het bloed duizendmaal hoger. Binnen vier tot zes uur daalt dat weer naar het uitgangsniveau.  

Stolsels 

Het bloed van deze proefpersonen werd vervolgens gebruikt voor andere experimenten. Omdat xylitol gelinkt is aan problemen met hart- en bloedvaten via de vorming van stolsels, werden de bloedplaatjes getest op hun neiging tot samenklonteren. Die zogenaamde bloedplaatjesreactiviteit gaat fors omhoog na het consumeren van xylitol. Dat effect is ook in vivo te zien: xylitol stimuleert in een muismodel de vorming van stolsels na beschadiging van een bloedvat. Hoe xylitol precies vat krijgt op bloedplaatjes en stolsels is nog onbekend; welke receptoren of signaalmechanismen een rol spelen moet nog worden uitgezocht.

Uit ander onderzoek is bekend dat xylitol makkelijk aan eiwitten bindt en zo zelfs enzymactiviteit kan veranderen. Mogelijk spelen dezelfde mechanismen bij de zoetstof erythritol, waarover de groep van Hazen vorig jaar een uitgebreide studie publiceerde in Nature Medicine. Erythritol is een suikeralcohol die in het lab ook de samenklontering van bloedplaatjes stimuleert en het heeft een epidemiologische link met hartproblemen.

Consumptie van xylitol kan vooral een risico vormen voor mensen die juist hopen dat ze hun gezondheid een dienst bewijzen door suiker te vervangen, schrijven de onderzoekers. ‘Ons onderzoek suggereert dat xylitol waarschijnlijk een verhoogd trombose-risico kan veroorzaken bij dezelfde kwetsbare patiënten waarvoor deze zoetstof op de markt wordt gebracht met de intentie hen te beschermen, zoals mensen met diabetes, obesitas en hart- en vaatziekten.’ Deze studie combineert verschillende experimentele benaderingen en geeft zo tot een helder waarschuwingssignaal, schrijft internist Jürg Beer in een begeleidend commentaar in European Heart Journal. Probleem is volgens hem dat xylitol van nature voorkomt in fruit en andere gewassen en mensen het zelf ook aanmaken. Daardoor wordt het gezien als impliciet onschadelijk. Punt is alleen dat moderne consumptie voor een veel grotere blootstelling zorgt.   

Biotechnologie 

Tientallen jaren geleden werd xylitol voor het eerst op bescheiden schaal verwerkt in suikervrije kauwgom. Dat beperkte gebruik had ook iets met de hoge kostprijs te maken. Xylitol-synthese was ingewikkeld en vrat energie. Door nieuwe biotechnologische productiemethoden is dat veranderd en heeft de wereldproductie een vlucht genomen. Zo is er sinds een paar jaar light ontbijtkoek te koop met zes gram xylitol per plak. Consumenten kunnen de zoetstof als berkensuiker kopen voor rond de tien euro per kilo. Op verpakkingen van producten met xylitol wordt gewaarschuwd voor een risico op diarree bij overmatig gebruik. Dit nieuwe onderzoek wijst op veel serieuzere risico’s die, als ze worden bevestigd, waarschijnlijk gaan leiden tot veel striktere regelgeving en richtlijnen voor dagelijkse consumptie.