TropIQ Health Sciences ontwikkelt tests en medicijnen om malaria te behandelen. Die medicijnen blokkeren de overdracht van de parasiet van mens naar mug en kunnen daarmee de ziekte uiteindelijk geheel elimineren.

Toevallig raakte moleculair farmacoloog Koen Dechering, werkzaam bij MSD in Oss, tijdens een congres aan de praat met de Nijmeegse hoogleraar medische parasitologie Robert Sauerwein. Die kreeg steeds meer verzoeken van de farmaceutische industrie om stoffen te testen in zijn malariamodellen, maar had weinig verstand van medicijnontwikkeling, bij uitstek het werkveld van Dechering. ‘We zagen al snel dat er een platform ontbrak dat op industriële schaal nieuwe malariamedicijnen kan testen. En ook een organisatie die kan ‘partneren’ met farma. Die brug wilden wij slaan’, zegt Koen Dechering, nu ceo van de Nijmeegse spin-off TropIQ Health Sciences, die hij samen met Sauerwein in 2011 oprichtte met ondersteuning van het Radboudumc. Daarmee was Dechering weer terug bij zijn promotieliefde: de infectieziekte malaria. ‘Het is me altijd blijven boeien, hoe de malariaparasiet tussen mens en de anophelesmug heen-en-weer springt en hoe je daar met medicijnen op zou kunnen ingrijpen.’

Opschalen

Het eerste wat Dechering deed, was de doorvoersnelheid van de testsystemen in flesjes opvoeren door ze te vertalen naar microtiterplaten met 384 wells. ‘Door te miniaturiseren en automatiseren kunnen we nu snel en veel stoffen tegelijk testen en zo als contractresearchorganisatie de farmaceutische industrie bedienen’, vertelt Dechering. Vorig jaar testte TropIQ voor een enkele klant zestigduizend stoffen.

Inmiddels ontwikkelde het bedrijf tests voor elk stadium van de levenscyclus van de malariaparasiet. De test waarbij de malariaparasiet Plasmodium falciparum in vitro in mensenbloed groeit, was makkelijk op te schalen en te miniaturiseren, aldus Dechering. ‘Een mug infecteren blijft wel bewerkelijk. Je moet muggen in een kooitje van muskietengaas voeden met geïnfecteerd bloed via microtiterplaten die afgesloten zijn met een membraan. De mug moet hier doorheen prikken om bij het bloed in het welletje te komen’, legt Dechering uit. ‘Met het bloed zuigt de mug dan de parasiet op, een kandidaat-malariamedicijn en een moleculaire streepjescode (DNA), zodat we weten welke mug uit welk welletje heeft gedronken. De code vinden we terug in de maag van de mug, omdat we een zelfgekozen stukje DNA-code op een plasmide van een darmbacterie van de mug hebben gezet.’

Deze test was een doorbraak vanwege de potentie om op grote schaal nieuwe stoffen in muggen te testen, en ontving in 2015 een innovatieprijs van de Bill & Melinda Gates Foundation. Dechering: ‘Voor een serie van duizend stofjes zijn we dan weliswaar nog drie maanden bezig, maar dat is behapbaar.’ Zo’n test vergt voor de statistische betrouwbaarheid namelijk zo’n tienduizend muggen, die TropIQ inkoopt bij de kwekerij van het Radboudumc.

Transmissieremmers

Omdat TropIQ vanaf het begin al betaalde opdrachten had, boekte het bedrijf in het tweede bestaansjaar al winst. En werd het tijd voor plan B. Dechering: ‘Als we zo’n mooi screeningsplatform hebben, dan kunnen we dat ook gebruiken voor eigen medicijnontwikkeling. Nu de revenuen van contractonderzoek binnenstromen, wordt onze eigen research steeds belangrijker en zijn we volop bezig met de ontwikkeling van transmissieremmers.’

Tot die remmers behoren de pantothenamides, afgeleide stoffen van vitamine B5, pantotheenzuur. De parasiet heeft, net als mensen, vitamine B5 nodig om co-enzym A te maken, een centraal molecuul in de stofwisseling. Co-enzym A is een startpunt voor de citroenzuurcyclus en voor de vetzuursynthese. ‘Als je vitamine B5 blokkeert met een pantothenamide, stopt de co-enzymsynthese en gaat de parasiet dood. En vindt er ook geen overdracht plaats. Deze remmer is selectief voor het metabolisme van de parasiet.’

Verder gesleutel aan het molecuul is nog wel nodig, omdat het menselijk lichaam de stof te snel afbreekt. Voor deze ontwikkeling is het bedrijf in zee gegaan met een Zwitserse partner, Medicines for Malaria Venture.

‘Deze nieuwe test is een doorbraak in het veld’

Een andere manier om transmissie van malaria te voorkomen, is de vermeerdering van de parasiet in de levercel te blokkeren. Wanneer een besmette mug steekt, dan injecteert die parasieten in het bloed die zich eerst gaan vermeerderen in de lever. Daarna springen ze weer over naar rode bloedcellen. ‘Als je vermeerdering in de lever stopt, voorkom je dat iemand ziek wordt en koortsaanvallen krijgt. Dat is interessant voor reizigers, want de nu beschikbare middelen hebben nogal wat bijwerkingen.’

Verder kijkt TropIQ naar een kandidaat-medicijn dat ervoor zorgt dat de mug dood neervalt zodra de mug iemand steekt. Dat middel blokkeert de overdracht van neurotransmitters, waardoor de mug als het ware kortsluiting in zijn centrale zenuwstelsel krijgt. ‘Als je dit middel grootschalig gaat toepassen, kun je de transmissie echt stoppen. De stof is veilig bevonden in dieren en gekweekte cellen. Volgend jaar hopen we richting een eerste fase studie in de mens te gaan’, zegt Dechering.

Voor de wind

Met het bedrijf gaat het bijzonder goed, voor een profitorganisatie in een non-profitwereld. In de nieuwe vestiging op de Novio Tech Campus in Nijmegen werken inmiddels elf mensen. ‘Het heeft ons ook wel verbaasd. Het gaat om armoedegerelateerde ziektes en dat betekent dat de eindgebruiker geen geld heeft om medicijnen te kopen. Er is wel veel aandacht voor de problematiek en daardoor is er veel R&D-geld beschikbaar.’ Eind 2016 won TropIQ de Unilever innovatieprijs voor start-ups die zich inzetten om de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties te behalen.

Het streven is een malariabehandeling voor een dollar op de markt te zetten, bestaande uit één pil die een malariapatiënt geneest. Malaria maakt jaarlijks circa 250 miljoen mensen ziek. Dechering: ‘De pantothenamides hebben de potentie op die manier ingezet te worden. Dat is een genezend medicijn en voorkomt verspreiding, zodat de ziekte uitdooft.’

Decherings ambitie gaat verder dan malaria. TropIQ wil ook slimme oplossingen voor andere tropische infectieziektes ontwikkelen. De muggendodende stof werkt om te beginnen ook voor andere vectorgedragen ziektes als dengue en zika.