Op 28 januari 2021 overleed atmosferisch chemicus en Nobelprijswinnaar Paul Crutzen op 87-jarige leeftijd. Hij wordt alom geprezen als wetenschappelijk pionier met een enorme maatschappelijke impact. Crutzen was KNCV-erelid sinds 2017.

Paul Crutzen volgde in het begin van zijn loopbaan niet het standaardpad van de wetenschappelijke onderzoeker. Na de hbs en de mts (destijds was dat hbo-niveau) en een periode als civiel technicus, vestigde hij zich met zijn Finse echtgenote in Zweden, waar hij een carrière in de meteorologie begon. Nog net voor zijn veertigste leidde dat tot een promotie met als thema stratosfeerchemie.

Niet lang daarna deed Crutzen in de VS zijn belangrijkste ontdekkingen over de katalytische reacties van stikstofoxides (NO₂ en NO) met ozon, die zorgen voor afbraak van de ozonlaag. Crutzen zag ook meteen de invloed van de menselijke activiteiten op de afbraak van de ozonlaag, maar hij dacht nog niet direct aan cfk’s. In 2004 vertelde Crutzen C2W: ‘Dus toen Sherwood Rowland en Mario Molina hun artikel naar mij toestuurden en ik zag dat… was het: potverdorie, die hebben gelijk. Ik wist gewoonweg niet dat cfk’s in zulke grote mate geproduceerd werden.’ De drie wonnen in 1995 de Nobelprijs voor hun pionierswerk in de atmosferische chemie, dat inmiddels een enorme impact had gekregen.

Maatschappelijk debat

Crutzen voelde een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid. Nadat hij aan de bel had getrokken over de ozonlaag, volgde tevens een waarschuwing voor een nucleaire winter na een kernoorlog. Ook verrichtte hij veel onderzoek naar de Asian Brown Cloud, de wijdverspreide luchtvervuiling in Azië. Begin deze eeuw, na zijn emeritaat in 2000, introduceerde hij de term ‘Antropoceen’, de geologische periode waarin de mens een onomkeerbare invloed heeft op de aarde. In 2006 stelde hij nog voor om zwaveldeeltjes in de stratosfeer vrij te laten om zonnestralen terug te kaatsen, als oplossing voor de klimaatopwarming. ‘Dat was een wanhoopsdaad’, zei hij in 2010 tegen NRC Handelsblad. ‘Ik zie te weinig vooruitgang.’

De toekenning van het erelidmaatschap van de KNCV herinnert directeur Jan-Willem Toering zich nog goed. ‘In 2016 ontdekten we dat professor Paul Crutzen nog niet was opgenomen in onze galerij van ereleden. Een Nederlandse winnaar van de Nobelprijs voor de Scheikunde nota bene. We hebben hem toen uitgenodigd om naar de Avond van de Chemie in Leiden te komen om hem daar te eren. Echter, zijn toen al broze gezondheid liet het niet toe om vanuit zijn woonplaats Mainz een dergelijke reis te ondernemen. Op voorstel van de toenmalige KNCV-voorzitter Floris Rutjes zijn we toen zelf naar Mainz gereden om hem daar de oorkonde van het erelidmaatschap persoonlijk te overhandigen. In retrospect was dat een heel bijzondere dag.’

Bescheiden man

Paul Crutzen bleef altijd bescheiden onder alle eer die hem toekwam. Zo stond hij ook op de lijst voor de verkiezing van Grootste Nederlander, maar wilde zijn plek liever afstaan aan – eveneens Nobelprijswinnaar – Jacobus van ’t Hoff, grondlegger van de stereochemie en de fysische chemie.

Tot op het laatst bleef Crutzen zich inzetten voor de wetenschap, en bleef hij actief aan het Max Planck Instituut voor Chemie in Mainz. Volgens zijn assistent zullen collega’s hem herinneren als een uiterst vriendelijk man, die hen op onverwachte momenten aan het lachen maakte. In de wereld leeft Paul Crutzen voort in het herstel van de ozonlaag en de toenemende inspanningen tegen klimaatverandering.