Kleine piekjes in een GC-MS-meting naast een grote piek voor cocaïne, xtc, heroïne of amfetamine. Ze zijn er altijd, aldus Ruben Kranenburg, hoofd van het Verdovende Middelenlaboratorium van de Amsterdamse politie. En hij ziet ze al bijna vijftien jaar voorbijkomen. ‘Elke week analyseren wij zo’n tachtig monsters van in beslag genomen poeders en pillen. We onderzoeken of ze verboden middelen bevatten. Meestal is dat zo. Dan zien we een piek van het middel, maar ook altijd die kleinere piekjes van andere stoffen, opvallend vaak op dezelfde plekken.’

Daar gebeurt tot nu toe niets mee. In de labs van politie, douane en het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) is alles gericht op één vraag: is er een verboden middel aanwezig? Ja of nee? Dat is waar een rechter op oordeelt. Productie, bezit en handel van stoffen van Lijst 1 (‘harddrugs’) of Lijst 2 (‘softdrugs’) van de Opiumwet is strafbaar. Maar die andere piekjes bevatten informatie die mogelijk nuttig is voor de opsporing van drugscriminaliteit. ‘We gaan uitzoeken of we deze “gratis bijvangst” kunnen benutten’, vertelt Kranenburg.

Smokkelsporen

Wat kan je zoal te weten komen uit de piekjes? ‘Bijvoorbeeld waar de cocaïne is geteeld’, weet Arian van Asten, hoogleraar Forensische analytische chemie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). ‘Cocaïne wordt gewonnen uit de bladeren van de cocaplant. Aan de hand van andere alkaloïden dan cocaïne kun je achterhalen of een partij uit Peru, Bolivia of Colombia komt.’

Bij synthetische drugs zijn in de pillen resten terug te vinden van uitgangsstoffen, tussen- en bijproducten. Via reversed engineering is zo het gebruikte recept te reconstrueren. Van Asten: ‘Er is bijvoorbeeld een mooi onderzoek van het NFI en Duitse forensisch onderzoekers dat de snelle opkomst rond 2010 naar APAAN [alfa-fenylacetoacetonitril, red.] als nieuwe grondstof voor amfetamine aantoont op basis van monsteranalyses uit die periode.’

Ook over een smokkelmethode valt mogelijk meer te weten te komen via de chemische samenstelling. Cocaïne kan bijvoorbeeld door impregnatie verborgen worden in steenkool, maar ook kleding en tapijt. De coke wordt er in zogeheten wasserijen weer uitgehaald. Maar vaak blijven sporen van de drager achter. Van Asten: ‘Denk bijvoorbeeld aan weekmakers als het om kunststoffen gaat.’

En dan zijn er nog de versnijdingen. Aan straatdrugs worden allerlei stoffen toegevoegd. Bij xtc is er een tabletteermiddel nodig om pillen te persen, maar er worden ook allerlei goedkope stoffen toegevoegd om meer geld te verdienen. Dat varieert van onschuldig zetmeel of cafeïne tot levensgevaarlijke toevoegingen als atropine. Het meest gevonden versnijdingsmiddel in cocaïne is op dit moment levamisol, een ontwormingsmiddel voor dieren.

‘Hoe nuttig die informatie hieruit uiteindelijk zal zijn voor opsporing, is niet te voorspellen’

Ruben Kranenburg

25.000 vingerafdrukken

Het in kaart brengen van alle toevoegingen en onzuiverheden heet chemisch profileren en het resultaat is een soort ‘chemische vingerafdruk’ voor een specifieke batch. Van Asten: ‘Dat gebeurt al twintig, dertig jaar in gespecialiseerd onderzoek zoals in het APAAN-artikel.’ Kranenburg: ‘Maar de resultaten kwamen drie jaar na dato .’

FIDBID (zie kader) gaat daarom proberen chemisch te profileren op basis van de vele dagelijkse drugsmonsters. Jaarlijks zijn dat er zo’n 25.000. De standaard GC-MS-resultaten geven misschien minder gedetailleerde informatie dan gericht profileren, maar daar staat een grote hoeveelheid actuele data tegenover. Van Asten: ‘Het project draait dus vooral om data science.’ De onderzoekers gaan bijvoorbeeld kijken welke bekende grondstoffen, toevoegingen en syntheseroutes te detecteren zijn in de spectra. ‘Idealiter is het straks mogelijk om op basis van de reguliere drugsscreening meteen te weten welke syntheseroute is gebruikt en hoe het is vervoerd’, aldus Van Asten.

Vervolgens kunnen algoritmes door patroonherkenning monsters automatisch aan elkaar koppelen die behoren tot eenzelfde batch, productielocatie, smokkelmethode of criminele groep. Een ander doel is een algoritme dat waarschuwt wanneer er opvallende veranderingen in samenstelling optreden die bijvoorbeeld kunnen duiden op een nieuwe grondstof, smokkelwijze of gevaar.

‘Aan de hand van andere alkaloïden dan cocaïne kun je achterhalen of een partij uit Peru, Bolivia of Colombia komt’

Arian van Asten

Aanwijzingen

Er is al een voorstudie naar cocaïne gedaan. Regio van herkomst bepalen blijkt mogelijk en je kunt zo zeker twaalf verschillende versnijdingsmiddelen automatisch detecteren; genoeg voor een vingerafdruk. Volgende stap is nu het automatisch genereren van vingerafdrukken voor vier belangrijke middelen: heroïne, cocaïne, xtc en amfetamine. Samen vormen ze tachtig procent van de Nederlandse markt in illegale drugs.

Waar hopen de onderzoekers over vier jaar te staan? Kranenburg: ‘Er zal in ieder geval een softwareplatform gereed zijn dat de data analyseert. Hoe nuttig die informatie hieruit uiteindelijk zal zijn voor opsporing, is niet te voorspellen, daarvoor doen we dit onderzoek juist.’ Van Asten: ‘Het zou natuurlijk geweldig zijn wanneer de politie een drugslab kan oprollen dankzij een chemische lead uit FIDBID. Of stel dat er bij een liquidatie drugs worden aangetroffen, dan kan onze data-analyse misschien aanwijzingen bieden welke criminele organisatie mogelijk betrokken is. En het protocol voor GC-MS-analyses van drugs is wereldwijd gestandaardiseerd, dus in potentie is deze methode ook snel internationaal uit te rollen.’