Nieuwe milieunormen voor PFAS (fluorverbindingen) hebben grondverzet en baggerprojecten praktisch stilgelegd. Elke kuub verplaatste aarde moet gecontroleerd worden. Overdreven of niet?

Sinds juli zijn in Nederland nieuwe – voorlopig tijdelijke – normen van kracht voor hergebruik van grond en bagger met PFAS-vervuiling, en liggen veel bagger- en graafprojecten stil. Deze poly- en perfluoralkylstoffen vind je in oppervlaktewater, bodem en mensenbloed, in hoeveelheden van nanogrammen tot soms microgrammen per kilo. Er zijn de voorbije jaren steeds meer bewijzen voor toxische effecten verzameld; de overheid nam daarom maatregelen om verdere verspreiding van enkele tientallen PFAS-verbindingen, waaronder PFOS, PFOA en GenX-stoffen, tegen te gaan.

De zogenoemde 3,7,3,3-norm is nu van kracht. Grond die hergebruikt wordt bij wonen en industrie mag per kilogram maximaal 3 μg PFOS, 7 μg PFOA, 3 μg GenX en 3 μg overige PFAS (per individuele stof) bevatten. Voor hergebruik in landbouw en natuur of contact met grondwater ligt de grens over de hele linie stukken lager: 0,1 μg/kg. Vooral het populaire storten van bagger in diepe zandwinplassen is daar­door vrijwel onmogelijk geworden.

Weinig zicht

Dat baggerwerkzaamheden nu op grote schaal stilliggen komt niet doordat Nederlandse normen per definitie te streng zijn, stelt John van Tol, senior adviseur bij Tauw, dat onder meer gemeentes, bedrijven, baggeraars en waterschappen adviseert. Van Tol: ‘Het toxicologische verhaal over risico’s voor mens en ecologie achter de normen is door het RIVM (Neder­landse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, red) goed onderbouwd. Wat vooral ontbreekt is een goed beeld van de achtergrondwaarden van PFAS in Nederland, en inzicht in de verspreidingsrisico’s. Net als bij zware metalen of PCB’s bepalen achtergrondwaarden en verspreiding of je grond of bagger in een regio mag hergebruiken.’

De strenge norm van 0,1 microgram per kilogram is gekozen omdat er weinig zicht is op PFAS-achtergrondwaarden, zegt Van Tol: ‘Je wilt vooruitlopend op de definitieve normering de bodemkwaliteit in kwetsbare gebieden niet verslechteren, waardoor je straks wellicht deze vervuiling weer moet opruimen. Voorkomen is dan beter dan genezen.’ Over het gedrag in de bodem bestaan nog veel onduidelijkheden, aldus Van Tol: ‘De chemie van PFAS is complex en deze stoffen gedragen zich anders dan we gewend zijn van organische verontreinigingen. PCB’s en dioxinen binden voorspelbaar aan organisch materiaal, terwijl PFAS mobieler zijn.’

PFAS-vervuiling raakt ook beheerders van stortplaatsen, die ernstig vervuilde grond aannemen, bijvoorbeeld van een voormalig blusoefenterrein. PFAS gaan namelijk aan de wandel en komen terecht in doorsijpelend regenwater, dat vuilstorten moeten opvangen, zuiveren en lozen.

‘Wij weten sinds een paar jaar dat er perfluoroctaansulfonaat zit in water dat we onder de stortplaats aan het Noordzeekanaal opvangen’, zegt Heijo Scharff van Afvalzorg, een bedrijf dat enkele grote vuilstortplaatsen beheert. Afvalzorg monitort de PFAS-vervuiling, al is nog geen officiële norm vastgesteld. Scharff: ‘Wij accepteren op dit moment nog PFAS houdende grond, want we verwachten dat dat geen grote gevolgen heeft voor de lozing op het Noordzeekanaal.’

Volgens Scharff durven veel grondbanken en stortplaatsen dat voorlopig niet aan, omdat ze de risico’s niet kunnen overzien. De lijst met zorgwekkende stoffen zoals PFAS blijft namelijk groeien. ‘Afval en grond die in het verleden is gestort, kan zo na jaren voor onverwachte problemen gaan zorgen’, zegt Scharff. ‘Het kan betekenen dat een stortplaats in de toekomst het afvalwater extra moet zuiveren om aan nieuwe lozingsnormen te voldoen. Waar kunnen wij de rekening heensturen voor de waterzuivering die hoort bij dat materiaal? PFAS worden al decennia gebruikt. Een redelijke redenering zou zijn: de maatschappij heeft toegestaan dat PFAS werden geproduceerd. Iedereen heeft geprofiteerd van Goretex-jassen, Tefalpannen, vuilafstotende coatings en papier, dus dan moet de maatschappij ook de financiële consequenties daarvan dragen.’

Drinkwater

Omdat PFAS-achtige stoffen in veel consumentenproducten zitten, reizen ze met ons afvalwater via de rioolwaterzuivering naar het oppervlaktewater, richting de Nederlandse drinkwaterbedrijven, die vaak Maas- en Rijnwater innemen.

‘Drinkwater is een relevante bron van bloot­stelling’, zegt hoogleraar environmental ecology Annemarie van Wezel, werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Toch ligt de blootstelling lager dan de grens waarbij risico’s ontstaan (voor PFOA is de richtwaarde 87,5 ng/l, voor GenX 150 ng/l, red). Afgaande op de beschikbare informatie is er dus geen reden tot zorg. Maar mensen willen die stoffen niet in het drinkwater, en dat zet druk op het systeem om met oplossingen te komen.’

Bij de bekendste verbindingen, PFOS en PFOA, is al ingegrepen met een verbod, vertelt Van Wezel, maar er zijn andere probleemstoffen voor in de plaats gekomen, zoals fluorverbindingen uit het GenX-proces van Chemours. ‘Die vervanging is wat we in de toxicologie een regrettable substitution noemen’, aldus Van Wezel.

Vervan­ging van PFOS en PFOA doet ook de diversiteit groeien. Zo zijn er naar schat­ting nog minstens vierduizend verwante fluorverbindingen in omloop, waarvan nog maar een deel in beeld is gebracht. Som­mige zijn nieuwe generaties met een kortere fluorstaart, of een andere hydrofobe kop.

Van Wezel startte recent een EU-project waarin vijftien promovendi samenwerken aan diverse projecten die zich richten op verspreiding van PFAS via lucht en water, opname via de huid, effect op celmetabolisme en accumulatie in de voeding. ‘Wij gaan kijken met welke analytische methodes we deze stoffen goed kunnen aantonen. We willen ook beter begrijpen hoe ze zich gedragen in de watercyclus, het grondwater en de drinkwaterbereiding’, zegt Van Wezel. ‘Op die manier kunnen we straks verschillende stoffen en blootstellingsroutes beter in kaart brengen, en beter begrijpen wat we ertegen kunnen doen, bijvoorbeeld via behandeling met nieuwe absorberende materialen of membranen, of door nieuwe stoffen slimmer te ontwerpen.’