Wie denkt dat vuurwerk tijdens de jaarwisseling zo Hollands is als het Sinterklaasfeest of haringhappen, komt bedrogen uit. Het belangrijkste bestanddeel, buskruit, werd rond het jaar 800 uitgevonden door de Chinezen, Arabieren of Mongolen. De eerste echte vuurpijlen werden rond 850 op zee gebruikt om een reddingslijn naar een ander schip te schieten, en de Chinese monnik Li Tian vond naar verluid het eerste rotje uit in Liuyang (Hunan) rond het jaar 1000. De inwoners vieren deze uitvinding nog elk jaar op 18 april.

De Chinezen hebben vuurwerk en het afsteken tijdens de jaarwisseling groot gemaakt. China is met $ 640,7 miljoen en 84% marktaandeel in 2020 bovendien nog steeds de grootste exporteur van vuurwerk. Opvallend genoeg volgen Nederland en Duitsland op de tweede en derde plaats met respectievelijk $ 35,8 en 20,7 miljoen. Indonesiërs pikten de traditie op van de Chinezen en het Nederlandse gebruik lijkt hier een direct gevolg van te zijn.

‘Vuurwerk van tegenwoordig is niet gevaarlijk als je weet wat je doet; de gebruikers die zich niet aan de regels houden, zijn dat wel’

Vanaf de jaren vijftig kwamen migranten vanuit het onafhankelijk geworden Indonesië naar Nederland. Zij namen de traditie om vuurwerk af te steken met oudjaar mee en hun nieuwe buren namen het over. In de decennia daarna nam de welvaart toe. Vuurwerk kopen werd gemakkelijker en goedkoper en import uit China zorgde voor een divers aanbod. Het sloot bovendien mooi aan bij het Germaanse gebruik om kabaal te maken rond de jaarwisseling om zo boze geesten te verdrijven. Vuurwerk afsteken bij oud en nieuw is zo een succesvol geïntegreerde traditie.

Explosieve mengsels

Vuurwerk is een constructie waarin explosieve mengsels van chemische stoffen opgesloten zitten. Als je het mengsel ontsteekt, klapt de constructie uit elkaar en veroorzaakt het effecten zoals licht, geluid, rook of beweging. Zo’n chemisch mengsel heet een sas en verschillende chemische mengsels geven uiteraard verschillende effecten. Zwart buskruit is een sas van salpeter (gewoonlijk kaliumnitraat), houtskool en zwavel, gemengd in de respectievelijke massaverhoudingen 75/15/10. Charles Jacques, ervaren pyrotechnicus (zie kader hieronder), somt de verschillende functies op: ‘Er zijn sassen voor onder andere uitstoot, brand, knallen, licht, flitsen, vertraging en hitte.’

Om een vuurwerkproduct te maken heb je een oxidator, een reductor en toevoegingen zoals bind- en hulpmiddelen nodig, aldus Jacques. Vuurwerkproducenten gebruiken ongeveer 60 verschillende oxidators, zoals nitraten, chloraten of peroxides, en 67 reductors, waaronder houtskool, sacharose en aluminium. Hulpstoffen verminderen de wrijvingsgevoeligheid of vertragen de reactie. ‘Als je één oxidator en één reductor gebruikt, zijn er dus 60×67=4.020 verschillende effecten mogelijk. Met een extra oxidator zijn er 60×59×67=237.180 mogelijkheden. In combinatie met hulpstoffen kun je een bijna oneindige hoeveelheid mengsels maken’, concludeert Jacques.

‘Vuurwerk afsteken bij oud en nieuw is een succesvol geïntegreerde traditie’

Die combinatie van oxidator en reductor maakt vuurwerk zo moeilijk te blussen. Vuur heeft brandstof, ontbrandingstemperatuur en zuurstof nodig om te blijven branden. De oxidator kan zuurstof afstaan en het product heeft dus geen zuurstof van buitenaf nodig na ontbranden. Jacques: ‘Je kunt het drijfnat maken en zo de brandstof saboteren, maar daar ben je vaak te laat mee.’ Hij start al zijn cursussen pyrotechniek daarom met drie basislessen: ‘Veiligheid voor alles, alles is brandbaar en vuur is altijd heet.’

Gevaarlijke gebruikers

Jacques creëert als pyrotechnicus onder andere vuurwerkshows. Hij legt uit dat professioneel vuurwerk, ook wel PSE (pyrotechnische speciaal-effecten) of theatervuurwerk geheten, en commercieel vuurwerk niet zoveel van elkaar verschillen. ‘Professioneel vuurwerk is gewoon zwaarder. Een consumentenpot mag maximaal 500 g kruit bevatten en het voortgebrachte geluid mag de 120 dB (op 8 m afstand) niet overschrijden. Siervuurwerk gaat tot 60 m hoog, professioneel vuurwerk tot 150 m.’

De regels voor vuurwerkprofessionals zijn dan ook veel strenger. Je moet in de EU gecertificeerd zijn om theatervuurwerk (categorie F4) te gebruiken. Het is sinds januari 2020 verboden om in Nederland vuurwerk van de categorie F3 aan niet-professionals te verkopen. In België was dat al sinds juli 2017 zo. Jacques: ‘Professioneel vuurwerk komt met een druk van 0,4 ton uit de mortierpijp. Als dat tegen je hoofd klapt, vind je dat hoofd niet meer terug. Iets wat met 100 km/h beweegt, al is het iets kleins, veroorzaakt onherstelbare lichamelijke schade. Daarom is afstand houden zo belangrijk.’

‘De combinatie van oxidator en reductor maakt vuurwerk zo moeilijk te blussen’

Het echte gevaar zit hem volgens Jacques in de gebruikers. ‘Vuurwerk van tegenwoordig is niet gevaarlijk als je weet wat je doet. De gebruikers die zich niet aan de regels houden zijn dat wel. Wij houden met consumentenvuurwerk ook 60 m afstand van kwetsbare objecten. Tijdens oudjaar zetten mensen dat vlak naast de auto van de buurman. Professionals krijgen in zo’n geval een boete of verliezen hun licentie.’ Hij vindt dan ook dat de overheid strenger zou moeten zijn naar het gewone volk. ‘Het is als een auto met een onervaren bestuurder. Alles wat met ondeskundigheid gebruikt wordt, is levensgevaarlijk.’

Vuurwerk vervangen

De overheid is steeds strenger in het verlenen van vergunningen voor vuurwerkshows. De aanvraagtijd is inmiddels vier weken voor theatervuurwerk en dertien weken voor grote evenementen. Daarom proberen pyrotechnici de regels te omzeilen door alternatieve technieken toe te passen.

‘Als er geen pyrotechnisch mengsel inzit, valt het niet onder vuurwerk’, legt Jacques uit. ‘Een gasvlam geeft bijvoorbeeld een trage, brede vlam en een vloeistofvlam (o.a. isopropanol, red.) geeft mooie, strakke vlammen die je op de maat van de muziek kunt zetten.’ Zijn collega Ron de Koster bedacht een manier om vonkenfonteinen te vervangen met sterretjes. Simpel gezegd schraapt hij een aantal stokjes leeg en blaast dat ijzerpoeder langs een gloeispiraal. Hoe hoger de luchtdruk, hoe hoger de straal komt.

Jacques denkt dat er in de toekomst steeds meer apparaten komen waar je geen vergunning voor nodig hebt. Effectmachines kunnen echter geen boeket in de lucht maken. Vuurwerk zal steeds meer door professionals in plaats van consumenten worden toegepast. Als er met oudjaar grote, centrale vuurwerkshows zijn door professionals, kunnen particulieren daar niet tegen opboksen. ‘We bedenken dingen die mooi en veiliger dan explosieve stoffen zijn, maar er gaat niets boven echt vuurwerk.’