Nederland is het stilleggen van alle baggerwerken en grondverzet door PFAS in 2019 inmiddels weer vergeten. In Vlaanderen woedt de discussie over deze fluorhoudende vervuiling juist in alle hevigheid, in wat sommigen het PFOS-schandaal noemen. Aanleiding is de aanleg van een ringweg en tunnels ten noorden van Antwerpen. Deze Oosterweelverbinding komt in de buurt van de Antwerpse gemeente Zwijndrecht. Bij grondonderzoek rond 2017 werden daar forse hoeveelheden perfluoroctaansulfonzuur (PFOS) aangetroffen.

De omvang van de milieuvervuiling kwam pas in 2021 in de publiciteit, toen bij graafwerkzaamheden in het gebied hoge concentraties PFOS werden aangetroffen. Toen werd ook bekend dat de Vlaamse overheid weet had van de vervuiling, maar er niet over naar buiten trad. Hoe dan ook ontstonden deze zomer grote zorgen over de risico’s van verplaatsen van vervuilde grond, en de PFOS-blootstelling van inwoners van Zwijndrecht. Dat er PFOS in dit gebied is gevonden komt overigens niet als een verrassing: de fabriek van 3M produceerde daar enkele decennia lang perfluoroctaansulfonzuur, totdat de stof door internationale milieuverdragen in de ban werd gedaan.

Politieke ophef en rechtszaken rond de Oosterweelverbinding leidden in juni 2021 tot aanstelling van een zogenaamde opdrachthouder PFAS door de Vlaamse regering. Chemicus Karl Vrancken (Universiteit Antwerpen) kreeg de opdracht om grootschalig onderzoek te coördineren naar PFAS in bodem, water, voeding, planten, mens en dier. Inmiddels heeft Vrancken twee tussentijdse rapporten gepubliceerd, de meest recente in maart. Daarin wordt onder meer verslag gedaan van PFAS-metingen in het bloed van 796 inwoners van Zwijndrecht binnen een straal van 3 km rond het 3M-terrein.

Bewoners van Zwijndrecht hebben vooral hoge PFOS- en PFHxS- waarden in hun lichaam

Epidemiologisch onderzoek

De resultaten stellen niet gerust: bewoners hebben vooral hoge PFOS- en PFHxS- waarden in hun lichaam, twee verbindingen die ooit door 3M werden geproduceerd. ‘Bij de overgrote meerderheid (92,7%) van de deelnemers ligt de som van PFOA, PFNA, PFOS en PFHxS boven de EFSA-richtwaarde van 6,9 nanogram per liter’, schrijven de onderzoekers. ‘De resultaten tonen dus aan dat de blootstelling aan PFOS bij de bevolking in de buurt van 3M vanuit gezondheidskundig standpunt te hoog ligt, en er dringend maatregelen nodig zijn om de blootstelling terug te dringen.’ Vooral uit epidemiologisch onderzoek blijkt dat blootstelling aan hoge concentraties PFAS risico oplevert op verhoogd bloedcholesterol, leverschade en verlaagd geboortegewicht.

Wat de belangrijkste blootstellingsroutes zijn in Zwijndrecht, is nog niet helemaal in kaart gebracht. Drinkwater en voedsel zijn logische kandidaten. In ieder geval heeft de Vlaamse overheid al adviezen gegeven om in een straal van 10 km rond de 3M-fabriek geen eieren van kippen uit eigen tuin te eten. Sinds enkele weken is hetzelfde advies van kracht voor het consumeren van zelf gevangen vis in het Nederlandse deel van de Westerschelde.

Zeehonden

Daarmee zijn de zorgen over PFAS overgewaaid naar Zeeuws-Vlaanderen. Onderzoek aan platvis (bot) laat een sterk verhoogde concentratie PFOS zien, veel hoger dan schol en tong uit de Noordzee. Recent heeft het RIVM een eerste risicoanalyse gedaan, en daaruit komt naar voren dat een volwassene al aan de jaarlijkse PFAS-limiet zit na consumptie van één of twee porties zelf gevangen vis.

Dat Vlaamse PFAS tot in Nederland reikt weten we eigenlijk al jaren. Rijkswaterstaat monitort PFAS in vis en water op meerdere locaties in Nederland, en platvis in de Westerschelde sprong er al in 2018 uit. Sterker nog: drie jaar eerder liet onderzoek van Wageningen UR in zeehonden al een zeer sterk verhoogde concentratie PFOS zien, wat mogelijk een rol speelt in verminderde vruchtbaarheid van deze dieren in het Deltagebied. PFOS is namelijk een van de PFAS-soorten die het sterkst stapelt in de voedselketen, en zeehonden zijn viseters bij uitstek.

Aandacht voor problemen in Vlaanderen en de Schelde wekken soms de indruk dat PFAS-vervuiling vooral rond productielocaties speelt, maar dat is een illusie. Verspreid over Vlaanderen wordt bijvoorbeeld op veertig locaties PFAS gemonitord in vis, water en sediment. De PFAS-gehalten zijn hoog, maar dat geldt ook voor kwik, pcb’s en dioxines. Er wordt daarom al jaren afgeraden om zelf gevangen paling te eten. In Nederland is de situatie niet veel beter: ook hier wordt in zoetwatervis op veel plekken de PFAS-consumptienorm overschreden, ook ver van productielocaties zoals Chemours in Dordrecht. Fluorvervuiling kent namelijk geen grenzen: jaarlijks ontvangt Nederland alleen al via de grote rivieren zo’n 2500 kg PFAS.