Afgelopen februari hebben vijf landen – Denemarken, Duitsland, Noorwegen, Zweden en Nederland – een omvangrijk dossier ingediend bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA). Het Annex XV Restriction Report telt 211 pagina’s en presenteert de argumenten om duizenden fluorhoudende stoffen (PFAS) tegelijkertijd in de ban te doen. De belangrijkste redenen zijn de extreme persistentie van PFAS, de gestage bio-accumulatie en de groeiende kennis over de toxiciteit voor mens en milieu. Bij iedereen kunnen sporen van PFAS in het bloed worden aangetoond, het meest bij mensen die in de buurt van productielocaties wonen. Je krijgt deze stoffen binnen via voedsel, drinkwater en de lucht. PFAS plakt graag aan eiwitten en uitplassen gaat veel trager dan opnemen, waardoor het zich ophoopt in het lichaam. Er zijn aanwijzingen dat die ophoping nadelig is voor het functioneren van het immuunsysteem en de bloedcholesterolhuishouding en dat het de kans op nierkanker vergroot.

Vervangingsritueel

Daarnaast is er nog een tweede belangrijk argument voor een totaalverbod. De afgelopen decennia zijn in Europa vaker persistente chemicaliën in de ban gedaan, zoals gebromeerde vlamvertragers en PCB’s (polychloorbifenylen), maar daarbij ging het om heel precies omschreven verbindingen of stoffen die sterk op elkaar lijken. Zo’n verbod leidde vaak tot zogenaamde regrettable substitutions waarbij het alternatief er chemisch iets anders uitziet en dus niet onder het verbod valt, maar wel soortgelijke schadelijke eigenschappen heeft. Risico’s komen vaak pas in beeld jaren na ingebruikname, zoals bij de vervanging van bisfenol A door bisfenol S en F.

‘Dat zijn bedragen waar chemiebedrijven en aandeelhouders klamme oksels van krijgen’

Het omvangrijke restrictievoorstel dat nu op tafel ligt is dus ook bedoeld om dat uitzichtloze vervangingsritueel te blokkeren. De indienende landen schrijven dat het voorstel de mogelijkheid biedt ’om een breed chemisch toepassingsgebied vast te stellen, waardoor regrettable substitution van de ene PFAS door een andere PFAS (die misschien nog niet eens is gesynthetiseerd) wordt voorkomen.’ Het restrictievoorstel begint niet voor niets met een chemische definitie van wat onder PFAS moet worden verstaan: ’Elke stof die ten minste één volledig gefluoreerd methyl (CF₃–) of methyleen (–CF₂–) koolstofatoom bevat (zonder dat er H/Cl/Br/I aan vastzit)’.

Op die basisregel volgt een uitgebreide reeks met chemische uitzonderingen. Deze vertakte definitie is eerder door de OECD uitgewerkt, en is door de EU gebruikt in nieuw beleid om PFAS-houdend brandblusschuim uit te faseren.

Tijdelijke uitzonderingen

Wie structureel duizenden chemische stoffen verbiedt, blokkeert tienduizenden toepassingen. In het geval van PFAS varieert die van waterafstotend textiel en karton, koelvloeistof in vriezers en hydraulische vloeistof in vliegtuigen tot coatings van medische instrumenten en de fabricage van computerchips en brandstofcellen. Zoals te verwachten valt, reageert niet iedereen enthousiast op de plannen. De Europese halfgeleiderfabrikanten waarschuwen al dat chipfabricage straks niet meer mogelijk is en chemiereus Bayer pleit diplomatiek voor een ‘gedifferentieerde benadering’.

Er gaat dus nog de nodige discussie ontstaan over (al dan niet) essentiële toepassingen van PFAS waarvoor nog geen alternatief is. Het restrictievoorstel biedt wel degelijk ruimte voor tijdelijke uitzonderingen; variërend van vijf jaar uitstel voor PFAS-toepassingen waar weliswaar alternatieven voor zijn, maar nog niet op grote schaal beschikbaar tot zelfs 12 jaar voor toepassingen waar alternatieven nog voor moeten worden ontwikkeld. Tijdens de publieke consultatie over het PFAS-voorstel zullen ongetwijfeld meer fabrikanten en gebruikers zich melden met hun visie. Die raadpleging is eind maart gestart en duurt een half jaar.

Miljardenclaim

Daarnaast zullen de ECHA-commissies die gaan over risicobeoordeling (SAC) en sociaaleconomische analyse (SEAC) het voorstel evalueren. Dat is in de regel binnen een jaar afgerond, maar het PFAS-dossier is zo groot, dat het ook langer kan duren. Pas als alle discussies, opinies, input en feedback zijn verwerkt, kan het voorstel richting de Europese Commissie en de Europese lidstaten. Eenmaal aangenomen wordt de restrictie na 18 maanden, medio 2027, officieel van kracht. En die tijdlijn is het meest optimistische scenario, wat in Brussel zelden wordt gehaald.

Toch heeft het Europese voorstel en de doorgaande discussie over risico’s van PFAS-verbindingen al effect. Zo maakte 3M, een van de oudste en belangrijkste producenten, begin dit jaar bekend volledig uit de PFAS-chemie te stappen, ‘na een grondige evaluatie van het evoluerende externe landschap’. Dat is een mooie omschrijving voor het feit dat investeren in onderzoek en productie van PFAS niet meer loont. Overheden leggen steeds strengere lozingsnormen op, terwijl een totaalverbod in de maak is. De markt voor PFAS gaat de komende jaren rap krimpen, terwijl de risico’s op aansprakelijkheid groeien.

Ook in de Verenigde Staten is de wetgeving stevig in beweging. De Environmental Protection Agency heeft in 2022 een voorstel gedaan om twee oudere PFAS-groepen – PFOA en PFOS – aan te merken als gevaarlijke stoffen, waardoor de kosten voor het opruimen van de vervuiling komen te liggen bij producenten en gebruikers. Die kosten worden in de Verenigde Staten geraamd op $17 miljard, en dat zijn bedragen waar chemiebedrijven en aandeelhouders klamme oksels van krijgen. Ondanks dat het zeker nog jaren gaat duren, is het einde van grootschalig PFAS-gebruik hoe dan ook in zicht.