Je hebt jaren gewerkt in bijvoorbeeld de industrie of onderzoekswereld en overweegt nu om leraar scheikunde in het middelbaar onderwijs te worden. Wat komt daarbij kijken en vooral: hoe ervaren leraren-in-spe en hun opleiders de opleiding en het vak?

Bij Bart Maes (37) werd het eerste onderwijszaadje al gepland tijdens zijn studie scheikundige technologie aan de TU/e. ‘Ik gaf toen met veel plezier bijles en later verzorgde ik ook eindexamentrainingen in Leiden. Het is mooi om leerlingen met jouw kennis verder te kunnen helpen.’ Toch duurde het nog ruim tien jaar voordat hij de switch maakte: ‘Het was zo vanzelfsprekend om vanuit mijn studie in het bedrijfsleven te gaan werken. Ik heb daar nooit aan getwijfeld.’

Maes werkte bij DSM en later bij het hiervan afgesplitste Sitech Services. Zeker de laatste twee jaar begon het te knagen. ‘Mijn rol als leidinggevende bracht me niet de zingeving waar ik naar op zoek was.’ Via zijn werkgever sprak Maes een aantal keer met een loopbaancoach en deed een assessment. ‘Alles wees op onderwijs. Daarmee had ik het voor mezelf toch semiwetenschappelijk onderbouwd dat ik goed zat’, zegt Maes met een glimlach. In februari 2019 startte Maes met zijn opleiding tot eerstegraads docent scheikunde aan de TU/e (zie ook het kader ‘Eerstegraads/tweedegraads’).

Sprong in het diepe

Maar het is zeker niet voor iedereen een voor de hand liggende keuze. Naasten en collega’s hadden Alie de Kat Angelino (38) wel vaker gevraagd of onderwijs niet iets voor haar was. ‘Maar ik had altijd gedacht van niet’, zo blikt De Kat Angelino terug. Een verhuizing van haar TNO-locatie van Zeist naar Leiden – te ver van haar thuisbasis in de Betuwe – dwong deze chemicus met een hbo-diploma chemie van de Hogeschool Alkmaar en zeventien jaar TNO-ervaring op zak alsnog na te denken over haar volgende carrièrestap.

Er volgde een inloopavond voor zij-instromers, een assessment, toen een meeloopdag en tot slot gaf De Kat Angelino een proefles op het Van Lodenstein College. Daar was de school zo tevreden over dat zij vorig jaar zomer een baan van acht uur kreeg aangeboden en meteen kon beginnen in 3 havo en 3 vwo. Want van de onderwijsinspectie mag je lesgeven zonder bevoegdheid, zolang je maar binnen het jaar aan je opleiding begint.

De Kat Angelino besloot de sprong in het diepe te wagen: ‘Ik gaf een baan op waar ik veel plezier in had en je weet toch nooit wat je er precies voor terugkrijgt.’ De oud-TNO’er begon daarmee dit schooljaar én een nieuwe baan én een opleiding tot tweedegraads scheikundeleraar aan de Hogeschool Utrecht (HU). ‘Naast de HU heb ik de HAN University of Applied Sciences overwogen, allebei goed te bereizen’, vertelt De Kat Angelino. ‘Met oog op de kinderopvang was één lesdag op maandag bij de HU praktischer dan de twee lesdagen op woensdag en donderdag bij de HAN.’

In Maes’ zijn geval werd hij na afloop van zijn eerste stageles op het Trevianum in Sittard al gevraagd of hij per mei een zwangerschapsverlof wilde overnemen. ‘Heel bijzonder dat ik zo snel een baan kreeg aangeboden’, zegt Maes. Met zijn tien uur voor de klas draait Maes meer uren dan hij voor zijn stage nodig heeft. ‘Al met al maak ik zo best veel uren. Mijn opleiding ga ik dan ook niet binnen het vooraf ingeschatte jaar kunnen afronden.’

Wel noemt Maes het een voordeel dat hij direct al het hele pakket meekrijgt. ‘Als je stage loopt, snuffel je meer rond. Nu zit ik bij rapportvergaderingen, ik overleg met mijn sectie en mentoren, et cetera.’ Hij zegt dat het hem ‘natuurlijk afgaat’. Maes: ’12 jaar geleden was dat heel anders geweest. Ik sta nu veel steviger in het leven.’

Bij de TU/e kunnen studenten met of zonder onderwijsbaan aankloppen voor een opleiding, vertelt lerarenopleider aan de TU/e Wendy Sanders. Sanders is tevens docent scheikunde op het Heerbeeck College in Best. ‘Ook de studenten zonder baan worden er vaak al snel voor eentje benaderd. Er zijn altijd wel calamiteiten of problemen met roosters waardoor een school met spoed vervanging nodig heeft, ook hier in de omgeving van Eindhoven en Limburg waar het lerarentekort nog niet eens zo nijpend is.’

Zelf voor zorgen

Toch juicht Sanders een te snelle stap naar de werkvloer niet toe. Oriënteer en informeer jezelf vooraf goed, zodat je een reëel beeld van het werkveld krijgt, luidt haar advies. ‘Je kunt bijvoorbeeld bij je eigen middelbare school aankloppen voor een meeloopdag en/of het geven van een proefles.’

Want hoe mooi het ook klinkt, lesgeven aan middelbare scholieren is niet makkelijk, beamen De Kat Angelino en Maes. Zo hebben de twee studenten veel baat bij het lesonderdeel klassenmanagement. De Kat Angelino: ‘Ik werk met klassen van bijna dertig leerlingen en van ordeproblemen wordt je echt niet blij.’ Ook Sanders met 14 jaar onderwijservaring op zak beaamt dit: ‘Zeker in Nederland moet je sterk in je schoenen staan.’

En als je wel de uitdaging aangaat om zonder enige ervaring of nog tijdens je opleiding aan een baan te beginnen? Sanders: ‘Dwing dan goede begeleiding af op je school. Dus niet zo’n toezegging van ‘Prima hoor, die ervaren docent uit je sectie helpt je wel’, want in de waan van de dag schiet dat er nog al eens bij in.’

De Kat Angelino kan inmiddels uit eigen ervaring vertellen hoe belangrijk het is om jezelf goed te laten informeren en te zorgen voor goede begeleiding, zowel tijdens je studie als op de werkvloer. ‘Je krijgt als starter al zo veel over je heen. En echt, je moet er zelf zorg voor dragen. Informeer bijvoorbeeld ook naar wat voor klassen je krijgt. Je wilt niet direct met de moeilijkere klassen beginnen.’

‘Je maakt, ongeacht je achtergrond, gewoon ontzettend veel fouten als je voor de klas staat’, zo typeert Sanders de eerste schreden van een kersverse docent. Daarom is stage lopen zo waardevol. In dat geval neem je iemands uren over en kijkt diegene ter plekke met je mee. Sanders: ‘Dit vak leer je door van een ervaren docent feedback te krijgen, bijvoorbeeld aan de hand van camera-opnames.’

Maar je schuift tijdens de lerarenopleiding natuurlijk vooral, opnieuw, aan in de schoolbanken. Naast vakinhoudelijke lessen scheikunde, krijg je les in onderwijskunde (denk aan klassenmanagement en leervoorkeuren), vakdidactiek (hoe breng je scheikunde over) en pedagogiek (hoe voed je een kind op tot een volwaardig burger).

‘Voor die vakinhoudelijke kant kun je vrijstellingen krijgen afhankelijk van je al voltooide opleiding’, vertelt Sven de Jong, lerarenopleider aan de HU. ‘Life scientists zullen dus doorgaans een steviger pakket scheikunde moeten bijspijkeren dan hardcore chemici.’ Zowel De Kat Angelino als Maes konden vanwege hun chemische achtergrond rekenen op vrijstelling van het vakinhoudelijke opleidingsgedeelte.

Eerste of tweedegraads?

Als je overweegt leraar scheikunde te worden, heb je de keuze tussen een opleiding tot eerstegraads of tweedegraads leraar (zie ook het kader ‘Eerstegraads/tweedegraads’). Als tweedegraads docent mag je lesgeven op het vmbo en mbo, en in de onderbouw van de havo en het vwo. Als eerstegraads mag je ook in de bovenbouw voor de klas staan.

Voor Maes was de eerstegraadsopleiding aan de TU/e een logische keuze. ‘Ik wilde mezelf ook intellectueel uitdagen en in bovenbouw lesgeven.’ Daarbij speelt natuurlijk ook een rol dat de vakken als scheikunde pas in de bovenbouw hun eigen karakter krijgen. Dat Maes de master science education in Eindhoven zou gaan volgen, lag voor de hand: ‘Mijn studietijd daar is me goed bevallen en vanuit mijn woonplaats Geleen is het de dichtstbijzijnde opleiding.’

Voor een tweedegraads opleiding aan een hbo kiezen volgens De Jong doorgaans mensen uit bijvoorbeeld het bedrijfsleven die ‘alleen’ een hbo chemie op zak hebben. ‘Óf ze geven aan specifiek aan die groep les te willen geven.’ En bijvoorbeeld de HU biedt de mogelijkheid om vrij gemakkelijk een tweede tweedegraads bevoegdheid te halen, zoals naast scheikunde ook natuurkunde. Lees meer daarover in het kader ‘Dubbele bevoegdheid’.

Aan het hbo kun je kiezen tussen verschillende opleidingen, zo schetst De Jong, waaronder de deeltijd versneld, de kopopleiding en het zij-instroomtraject (zie ook het kader ‘Opleidingslandschap’). De Kat Angelino koos de deeltijd versneld-opleiding, die ze hoopt in tweeënhalf jaar tijd te kunnen afronden. ‘De kopopleiding vond ik te intensief in combinatie met mijn privéleven met gezin. Het zijinstroom-traject heb ik wel overwogen, maar toen ik hoorde dat door het maatwerk in deze opleiding je minder contact hebt met je medestudenten viel deze alsnog af.’ De gemeenschappelijke maandag met haar medestudenten noemt De Kat Angelino een van de waardevolste elementen van haar opleiding. ‘Natuurlijk spar ik ook met mijn werkplekbegeleider en collega’s, maar dat contact van starter tot starter is heel belangrijk.’

Geen harde wetenschap

Wat De Kat Angelino niet helemaal terecht vind, is de compensatie die je krijgt voor het werk als leraar. ‘Als ik zie hoeveel tijd het me kost dan heb ik veel ingeleverd in vergelijking met mijn vorige baan.’ Sanders sluit zich hier bij aan: ‘Als docent wordt je betaald voor de uren die je lesgeeft plus een opslagfactor per lesuur.’ En of je nu een ervaren docent bent of een starter, daarvoor geldt 60% per uur extra. ‘Natuurlijk hangt het er vanaf hoe makkelijk het je afgaat, maar zelfs ervaren docenten komen te kort’, meent Sanders. Wel heeft een startende leraar recht op reductie van zijn lesgevende taak met 20% in het eerste en 10% in het tweede jaar van zijn aanstelling. Sanders: ‘Dat betekent dat je in je eerste jaar 10 lessen krijgt uitbetaald als 12,5.’

Ook Maes geeft aan in het onderwijs nooit hetzelfde te gaan verdienen als in het bedrijfsleven. ‘Maar dat is absoluut geen breekpunt voor mij geweest’, zegt hij stellig. ‘Nu heb ik wel de luxe dat mijn partner en ik ons deze financiële ruimte kunnen permitteren en tegelijkertijd vind ik plezier en energie kunnen putten uit mijn werk belangrijker dan het salaris.’

De lerarenopleiding kent een heel ander karakter dan hun vorige studie, vertellen De Kat Angelino en Maes. Maes: ‘De opleiding tot docent is natuurlijk geen harde wetenschap. Je reflecteert meer op jezelf en je schrijft ook veel opdrachten die een aanzienlijke hoeveelheid tijd kosten.’ De Kat Angelino: ‘Bij deze opleiding komt inderdaad veel meer gevoel kijken. Als ik 18, 19 geweest was, had ik dit veel moeilijker gevonden.’ Los van de levenservaring die deze eind dertigers meebrengen, vertelt De Kat Angelino ook hoe je werkervaring in dit vak van pas komt: ‘De lesstof vanuit je eigen ervaring kunnen vertellen, wérkt. Daarbij ben je heel vrij in hoe je de stof aanbiedt, ik kan er veel creativiteit in kwijt.’

De Kat Angelino bestempelt haar eerste jaar als ‘pittig, soms ook zwaar’. ‘Maar het valt me niet tegen, omdat mensen vooraf eerlijk tegen me zijn geweest over hoe het docentschap echt is.’ En het verbaast haar soms zelf nog: ‘Ik heb nog geen heimwee gehad naar TNO. Naast de liefde voor mijn vak, kan ik nu ook jongeren iets meegeven voor de toekomst.’

De KNCV organiseert op 6 en 12 februari en 10 maart een informatiebijeenkomst voor (bio)chemici die de overstap naar het onderwijs overwegen. Zie voor meer informatie Werken in het onderwijs.