Mpox of apenpokken is terug in de belangstelling, twee jaar na de laatste uitbraak waarbij ook in Nederland honderden gevallen werden geregistreerd. Virologen en de WHO maken zich zorgen om verspreiding van het virus in Oost-Congo. Eind vorig jaar stak een nieuwe variant de kop op in de provincie Zuid-Kivu. Vermoedelijk kreeg het virus in de mijnbouwstad Kamituga voet aan de grond onder sekswerkers en hun klanten.  

Sindsdien neemt het aantal gevallen gestaag toe en is de nieuwe mpox variant inmiddels gesignaleerd in buurlanden Rwanda en de Centraal Afrikaanse Republiek. Er verstrijkt een tot twee weken tussen infectie en ontwikkelen van ziekteverschijnselen, wat bijdraagt aan de verspreiding. Tot en met 9 augustus staat de teller in heel Afrika op 2822 bevestigde gevallen,14.719 vermoedelijke infecties en maar liefst 517 doden. Vooral kinderen zijn kwetsbaar: van de bijna 8000 infecties en 384 sterfgevallen in Congo in de eerste helft van 2024 was meer dan de helft jonger dan 15 jaar.  

Kinderen en gezinnen

Hoewel sekswerkers en hun klanten een knooppunt vormen in de snelle verspreiding, en dus een risicogroep vormen, wordt mpox niet gezien als een seksueel overdraagbare aandoening. Besmetting kan ook optreden binnen huishoudens en scholen door huidcontact, via ademdruppels van een besmet persoon of aanraken van besmette oppervlakken, beddengoed en keukengerei en daarnaast kunnen zwangeren het virus overdragen op hun kind. Dat verklaart de huidige infectiegolf onder kinderen en gezinnen.  

In het najaar van 2022 was mpox ook prominent in het nieuws. Tussen mei 2022 en mei 2023 werden wereldwijd minstens 90.000 mensen in 111 landen geïnfecteerd, wat resulteerde in 141 sterfgevallen. Dat het aantal dodelijke slachtoffers nu al veel hoger ligt bij een veel lager aantal infectiegevallen illustreert dat deze variant dodelijker is. Dat deze uitbraak meer slachtoffers eist, komt doordat deze mpox-variant tot een virulentere groep behoort. De uitbraak van 2022 werd veroorzaakt door een relatief mild clade II virus uit Nigeria, achter de huidige uitbraak zit een agressiever clade I virus. Clade I virussen geven ernstiger ziekteverschijnselen en een hoger risico op uitgebreide, besmettelijke huiduitslag. De sterftekans – case fatality rate – door een clade I infectie wordt geschat op 10,6 procent, versus 3,6 procent voor een clade II infectie.  

Virulenter

Waarom clade I mpox virulenter is dan clade II is onderwerp van onderzoek en discussie. Het 200.000 basenparen tellende mpox-genoom codeert voor ruim 170 eiwitten, die 99,4 procent overeenkomen zijn tussen beide virusgroepen. Toch zijn er enkele opvallende verschillen. In clade II zijn enkele virale genen ingekort of zelfs afwezig, die clade I virussen wel hebben. Mogelijk spelen (enkele van) die genen een rol bij het manipuleren of ontwijken van de immuunrespons. Toch is daarvoor nog geen experimenteel bewijs, onder meer door het ontbreken van geschikte diermodellen. 

Het DNA van de clade I mpox-variant uit Oost-Congo is inmiddels in kaart gebracht. Vergeleken met mpox uit wilde knaagdieren is een handvol mutaties te zien in het virus-DNA. Vijf van die mutaties zijn een signaal van herhaalde virusreplicatie in mensen. In Afrika is mpox endemisch, vooral onder knaagdieren en primaten. Soms springt het virus over naar mensen door jacht, handel en consumptie van wilde dieren. Verspreiding tussen mensen speelde decennia geen belangrijke rol, tot 2022. De onderzoekers schatten dat de nieuwe variant ergens rond september 2023 moet zijn overgesprongen van dier naar mens en sindsdien via menselijk contact zijn weg weet te vinden. Dat mpox steeds vaker van zich doet spreken heeft iets te maken met mensenpokkenvaccinatie, die ook beschermde tegen apenpokken. Sinds het stoppen van pokkenvaccinatie in 1974 is de bevolkingsgroep die geen afweer heeft geleidelijk gegroeid: ouderen hebben nog wel enige immuniteit tegen mpox, jongeren niet.  

Versnelde toelating

Infecties tussen mensen plus een dodelijker ziekteverloop zijn voor de WHO reden om de stormbal te hijsen. Vaccinfabrikanten die werken aan een mpox-vaccin dat nog niet op de markt is, werden recent opgeroepen om toch een dossier in te dienen bij de WHO voor versnelde toelating. Tijdens de uitbraak van 2022 is er in Afrika al op enige schaal gevaccineerd, maar met name in Oost-Congo is de vaccinatiegraad laag.  

Woensdag 14 augustus kwam het al verwachte besluit van de WHO om de uitbraak tot Public Health Emergency of International Concern (PHEIC) te bestempelen. Dat gebeurde ook in juli 2022 en dat leidde tot meer geld voor onderzoek en coördinatie, voorlichting en vaccinatie van risicogroepen. Door die maatregelen werd de uitbraak vrij snel tot staan gebracht. Het uitroepen van een medische noodtoestand door de WHO zal geld en aandacht focussen, maar het kan nog weken tot maanden duren voordat mensen in Centraal-Afrika daarvan het effect gaan merken. Tegelijkertijd ziet European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) geen risico’s voor Europese landen, door betere medische voorzieningen en immuniteit na infectie en mpox-vaccinatie in 2022.