‘Soms verlang ik terug naar de tijd dat factchecken nog gezellig was.’ We stonden koffie te drinken tijdens de pauze van de eerste bijeenkomst van Benedmo, een Nederlands-Vlaams initiatief om nepnieuws tegen te gaan. Peter Burger, universitair docent in Leiden en expert op het gebied van nepnieuws, zei het met een knipoog en een zucht.

Ik vermoed dat hij de tijd bedoelde, een jaar of vijf geleden, dat hij zijn volgers op Twitter nog onbekommerd kon wijzen op klassieke ‘broodjes aap’ die zich om de zoveel tijd aandienen in een nieuw jasje. De tijd, dat journalisten nog feitelijk weerwoord konden bieden aan onwaarheden zonder een leger schuimbekkende internettrollen aan de broek te krijgen. Inmiddels stonden we wat minder onbekommerd te somberen rond de koffietafel. Natuurlijk, het was geweldig dat we elkaar weer konden spreken zonder scherm ertussen, maar twee jaar coronacrisis had het vertrouwen in belangrijke democratische instituties – de wetenschap, de journalistiek, de overheid – bepaald geen goed gedaan. Voor dat wantrouwen waren vaak goede redenen, maar het is een uitstekende voedingsbodem voor onzinverhalen die aanzienlijk minder onschuldig zijn dan broodjes aap.

‘Het virus is een verzinsel van een pedofiele elite die ons wil overheersen.’

‘Vaccins zijn dodelijk.’

‘Zonnebrandcrème veroorzaakt kanker.’

‘Ik doe mijn eigen onderzoek!’

Het ene spookverhaal is nog niet ontkracht, of het volgende complot dient zich alweer aan. Inmiddels slingeren kwaadwillige onzinverkopers zelfs ‘nep-factchecks van factchecks’ de wereld in. Zo dweilen we niet met de kraan open, maar gooien we af en toe wanhopig een dweil in een zee van onwaarheden.

‘Het echte probleem zit, denk ik, dieper’, zei ik aarzelend tegen Burger. ‘De factcheck zelf is inmiddels zo’n politiek beladen wapen geworden, dat ik bang ben mijn doel voorbij te schieten.’ Burger knikte, maar ook hij wist niet zo goed wat de oplossing kon zijn.

Na de pauze spraken we over het effect van de factcheck en over de nuance die vaak sneuvelt in de informatie-oorlog waarin factcheckers verzeild zijn geraakt. We fantaseerden over ‘de-escaleer-skills’ om het allemaal een beetje gezellig te houden op ‘the socials’. We hadden, kortom, goede bedoelingen en de wetenschap aan onze zijde, maar in mijn achterhoofd bleef het knagen. Alle feiten van de wereld kunnen het gebroken vertrouwen van ‘verontruste burgers’ niet lijmen.

In de trein terug naar huis las ik een artikel over het besluit van de Europese Unie om bepaalde Russische (nep)nieuwskanalen te verbieden. Olie op het vuur van de complotdenkers. Zie dat maar eens te blussen met een natte dweil.