Een IC-arts in Alabama – een uitgesproken Republikeinse staat met een vaccinatiegraad van slechts 34% – publiceerde onlangs een blog waarin ze vertwijfeld constateerde dat het overgrote deel van haar patiënten ongevaccineerd is. Met Amerikaans gevoel voor drama schrijft ze: ‘One of the last things [my patients] do before they’re intubated is beg me for the vaccine. I hold their hand and tell them that I’m sorry, but it’s too late.’

De dekkingsgraad is hier weliswaar veel hoger dan in Alabama, maar het beeld in de ziekenhuizen is vergelijkbaar: eind juli was in Nederland zo’n 90% van de COVID-patiënten in het ziekenhuis niet of pas deels gevaccineerd. Een krachtiger argument voor de werking van het vaccin is nauwelijks denkbaar.

Het grote verschil met de VS is dat daar een mainstream mediacultuur heerst waarbinnen machtige, rechts-populistische kanalen desinformatie verspreiden of het probleem bagatelliseren, wat leidt tot een stagnatie in de vaccinatiedekking tot ruim onder de kritische grens voor groepsimmuniteit. Daarom zijn vaccinweigeraars in de VS voor een groot deel fanatieke types die je niet snel overtuigt van hun ongelijk. Waarom zou het nieuws in jouw krant beter zijn dan van mijn televisiekanaal? Een krachtiger argument om vertrouwen-ondermijnende activiteiten van types als Arnold Karskens en zijn afbraak-omroep Ongehoord Nederland! te weren, is nauwelijks denkbaar.

Complotdenkende fanatici, gerede twijfelaars en luiaards

Als we onder de vaccinweigeraars de kleine groep complotdenkende fanatici even laten voor wat ze zijn, is er ook nog de groep die je kunt omschrijven als ‘gerede twijfelaars’, mensen die je mogelijk met goede argumenten en betere voorlichting kunt overtuigen. Een van de grootste groepen die dan nog over zijn, geef ik voor het gemak maar even de onwelgevallige kwalificatie ‘luiaards’. De mensen die er niet over nadenken, die het te veel moeite vinden, die afwachten tot anderen het hebben opgelost. Hen kun je, blijkens de praktijk van de afgelopen maanden, overhalen met simpele prikkels: je kunt niet op vakantie en niet naar een festival zonder vaccinatiebewijs.

De aanvankelijke storm van verontwaardiging en weigering van de Nederlandse overheid om deze ‘indirecte verplichting’ door te voeren is razendsnel gaan liggen en inmiddels staat het grootste deel van deze mensen in de rij bij de GGD. In andere landen is het beeld hetzelfde. Het Verenigd Koninkrijk heeft met verrassend weinig weerstand besloten dat personeel in verzorgingshuizen verplicht gevaccineerd moet zijn, en toen in Frankrijk de pass sanitaire werd ingevoerd gingen weliswaar 114.000 Fransen protesterend de straat op, maar meldden maar liefst drie miljoen aanvankelijk ongevaccineerde Fransen zich alsnog voor een prik. Zoals Europa-correspondent Stefan de Vries het treffend uitdrukte in actualiteitenprogramma Op1 op 21 juli: ‘Wie zoet is, krijgt lekkers.’

Maar in dezelfde uitzending hekelde politiek filosoof Josette Daemen de dreigende tweedeling in de samenleving die het gevolg is van de beperkende maatregelen. ‘Je krijgt twee groepen die niet gelijk zijn’, constateerde ze. Het is een veelgehoord argument, maar ik begrijp het nooit zo heel erg goed. Er zijn ontelbare groepen in onze samenleving die niet gelijk zijn als gevolg van keuzes, omstandigheden of geboorte. Je kúnt al op heel veel manieren lijnen trekken door de samenleving om tweedelingen zichtbaar te maken, waarbij de ene groep meer kan dan de andere, of anders wordt bekeken. Je wel of niet laten vaccineren is een keuze, en keuzes hebben consequenties; in dit geval dat je minder mogelijkheden hebt dan de andere groep.

Maar Daemen vindt dat ‘problematisch’: ’Rond de groep die er nu voor kiest om zich niet te laten vaccineren, zitten nu al labels als egoïst, gezondheidsgevaar, wappie. […] Ik vind het problematisch als we die groep nu ook institutioneel gaan buitensluiten als we vaccinatie tot een toegangsticket maken tot leuke dingen.’ Zoals zo vaak gebeurt in deze discussie draait Daemen de zaken om. Een vaccinatie is een toegangsticket terug naar normaal, en een vaccinatieweigering betekent dat je daar voor onbepaalde tijd nog even mee moet wachten.

Geen onaantastbare onveranderlijkheid

En de volgende stap in de discussie sluimert al: die van de waarde van het fundamentele recht op lichamelijke integriteit. Vrij vertaald: de overheid mag je niet verplichten tot een prik, want alleen jij beslist over je lichaam. Dit grondrecht wordt door sommigen verdedigd met een fanatisme waar de wapenlobby in de VS jaloers op is. Maar dat gaat uit van een onaantastbare onveranderlijkheid van dergelijke rechten. Op dit moment kampen we met een relatief onschuldig virus met in West-Europa een case fatality rate van enkele tienden van een procent; wat als er een veel gevaarlijker virus komt dat we met groepsimmuniteit kunnen indammen mits 90% van de bevolking een prik krijgt? Weegt de lichamelijke integriteit dan nog steeds zwaarder dan het voorkomen van duizenden of miljoenen doden? 

Het is vooralsnog gelukkig een grotendeels theoretisch verhaal, maar dergelijke gedachtenexperimenten zijn bij uitstek het domein van Daemens vakgebied, de filosofie. Het getuigt van noodzakelijke moed om de positie van ethische piketpaaltjes te evalueren op basis van veranderende omstandigheden, en – met een zekere logheid en al dan niet tijdelijk – te verplaatsen. 

Connie Jimenez schreef naar aanleiding van deze column een ingezonden brief.