De Europese Unie wil in 2030 minimaal 55% minder broeikasgas uitstoten vergeleken met 1990, voor 33% over zijn op hernieuwbare energie en de energie-efficiëntie met 32,5% verbeteren, staat in hun Climate Strategies and Targets. In 2050 wil de EU volledig over zijn op hernieuwbare energie. Om deze ambities te realiseren, moeten alle lidstaten over naar een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare bronnen.

Die grootschalige aanpassing brengt naast technische problemen en uitdagingen ook sociaal-maatschappelijke en ethische problemen met zich mee. Dat begint bij de onderliggende klimaatproblematiek.

De plannen voor energietransitie komen voort uit de wens om de gemiddelde temperatuur op aarde onder de 1,5°C stijging te houden. Dat is in het belang van alle landen op aarde, omdat zo het risico op extreme of catastrofale gebeurtenissen afneemt. Als ieder land echter puur individualistisch handelt, zou het bij voorkeur ongelimiteerd broeikasgassen uitstoten, aldus Gardiner en Hartzell-Nichols in hun artikel Ethics and Global Climate Change. Daarnaast zijn de meest kwetsbare landen op de korte en middellange termijn juist de landen die historisch gezien de laagste emissies hebben en waarvan de emissieniveaus relatief laag blijven. Zij gaan als eerste de dupe zijn, terwijl ze het probleem niet hebben veroorzaakt. De klimaatproblematiek is dus vanuit ethisch oogpunt vooral een rechtvaardigheidsprobleem.

De energietransitie creëert nieuwe rechtvaardigheidsvraagstukken. Er moet een technologische verandering plaatsvinden en in die verandering kunnen opnieuw ongelijkheden ontstaan. De hernieuwbare energiebronnen werken immers anders dan gas, kolen of kernenergie en het energiesysteem moet daarom opnieuw worden ingericht. Een belangrijk onderdeel van dat systeem is energieopslag.

Energierechtvaardigheid

Nynke van Uffelen is promovendus aan de Technische Universiteit Delft binnen het RELEASE project en onderzoekt de link tussen energieopslag en energierechtvaardigheid. Ze legt uit hoe maatregelen die ontworpen zijn om klimaatverandering tegen te gaan meer ongelijkheid kunnen creëren aan de hand van het experiment met koolstoftaks in Frankrijk. ‘Dat was een regressieve maatregel. De mensen die een groot percentage van hun inkomen aan transport moeten besteden, zagen het deel van hun inkomen dat naar transport ging ongelofelijk stijgen. Dat konden ze eigenlijk niet betalen. De rijkere mensen voelden die belasting niet zo erg.’ Ze stelt dat je vooraf moet nadenken over rechtvaardigheid en de belasting zo moet ontwerpen dat de inkomsten weer terug gaan naar de mensen die dat het hardste nodig hebben.

Elektrochemische energieopslag, de focus van het RELEASE-project, brengt tal van ethische vraagstukken met zich mee. Behnam Taebi, materiaalkundig ingenieur gespecialiseerd in techniekfilosofie en communicatie van techniekethiek, noemt als hoofdonderwerpen materiaalkeuze, uitstootgassen verminderen in productieprocessen en veiligheid.

Taebi: ‘Bij materiaalkeuze denk je bijvoorbeeld na over circulariteit en waar de grondstoffen vandaan komen. Daar zijn enorme uitdagingen voor de chemische industrie. Vooral het circulair inzetten van belangrijke materialen kan beter. Daarnaast zijn er zorgen over wat we uit Europa halen en in hoeverre we afhankelijk zijn van andere landen. De belangrijkste grondstoffen voor batterijen moeten uit China komen en die exporteren ze al jaren niet meer. Weer een andere zorg is kobalt. Dat komt vaak uit conflictgebieden.’

Veiligheid is een belangrijk thema omdat we in de energietransitie nieuwe processen inzetten waarvan de gezondheids- en milieueffecten onvoldoende bekend zijn. Taebi, tevens directeur van het TU Delft Safety & Security Institute, benadrukt het belang van veilig ontwerpen (safe-by-design). ‘We kijken samen met I&W (Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, red.) hoe je processen anders kunt inrichten om veiligheid aan de voorkant van het project mee te nemen. Bijvoorbeeld om chemicaliën vrij te maken of bepaalde stoffen die we niet willen gebruiken uit het proces te halen.’

Constructieve controverses

Naast deze vraagstukken proberen Van Uffelen en Taebi de rechtvaardigheidsoverwegingen beter te begrijpen. Bij energieopslag speelt de geografische locatie een grote rol. Van Uffelen: ‘Waar moet de energie precies opgeslagen worden? Willen we een gigantische batterij vlakbij een woonwijk? Hoe verdelen we die kosten en baten op een rechtvaardige manier? Bovendien moeten er een heleboel beslissingen worden gemaakt. Wie maakt die beslissingen en op basis waarvan? Dat ethische vraagstuk mag op de agenda blijven staan.’

‘In onze samenleving hebben we de neiging om te zoeken naar de optimale oplossing vanuit technisch-wetenschappelijk oogpunt en het maatschappelijk oogpunt te verwaarlozen.’ 

Behnam Taebi

Als een belangrijke groep stakeholders geen inspraak krijgt, kunnen grote plannen compleet in het water vallen. Een voorbeeld is de situatie rondom een voorgenomen CO₂-opslag onder Barendrecht. De overheid en Shell wilden in 2010 een proef doen met het opslaan van CO₂ onder een dicht bevolkte woonwijk in Barendrecht. De benodigde infrastructuur was al aanwezig, de locatie voldeed aan alle eisen en het risico was verwaarloosbaar, maar het gekozen veld lag onder een bewoond gebied. De bewoners verzetten zich hevig en in november 2010 maakte de minister van Economische Zaken bekend dat de plannen niet doorgingen.

‘Helaas zijn er veel van dit soort slechte voorbeelden’, zegt Taebi. ‘De optie was niet voorgelegd aan de gemeente Barendrecht, maar opgelegd. De ambities waren enorm, maar ze realiseerden zich niet dat ze alleen vanuit de technische oplossing dachten. De maatschappelijke aspecten zijn anders dan de technologische aspecten. In onze samenleving hebben we de neiging om te zoeken naar de optimale oplossing vanuit technisch-wetenschappelijk oogpunt en het maatschappelijk oogpunt te verwaarlozen. Dat is de verkeerde benadering, want je kunt ze niet lostrekken van elkaar.’

‘Als je vanaf het begin van het proces aandacht schenkt aan waar de controverse echt om draait, kun je heel veel misère voorkomen.’

Nynke van Uffelen

De controverse in Barendrecht ontstond door uitsluiting van een groep stakeholders. De energietransitie is een groter en complexer probleem, waar uiteindelijk iedereen op aarde mee te maken krijgt. Van Uffelen wil de ethische veronderstellingen van stakeholders verhelderen, zodat men beter begrijpt hoe de controverse ontstaat. ‘Zo kun je een helderder beeld scheppen van waar die controverse echt om draait. Als daar vanaf het begin van het proces aandacht aan wordt geschonken kun je heel veel misère voorkomen.’

Taebi en Van Uffelen benadrukken dat controverse een functie heeft. Taebi: ‘Controverses worden vaak onvoldoende begrepen of tegenstanders worden weggezet als emotionele mensen die de feiten niet begrijpen, terwijl ze juist een onderliggend probleem blootleggen. Het belang van ethiek is verheldering brengen in het maatschappelijke debat.’ Van Uffelen vult aan: ‘Controverses kunnen heel constructief zijn. We willen ze niet per se voorkomen, maar willen wel dat er op een weloverwogen en constructieve manier over gepraat kan worden. Het moet niet zo hard escaleren dat iedereen in de samenleving gepolariseerd tegenover elkaar staat.’

Wat is dan de rol van chemici en chemisch technologen? Volgens Taebi is dat deelname aan de dialoog. ‘Het is tweerichtingsverkeer. Het is goed als chemici de brede aspecten van hun werk beter kennen. Andersom is het voor ons belangrijk om de state-of-the-art te begrijpen, zodat we weten wat mogelijk is en wat mogelijk zou kunnen zijn.’