‘Mijn gemiddelde werkdag duurt van acht uur tot half zes. En elke week werk ik wel een dag tot een uur of zeven.’ Promoven­dus Pieter Gilissen (25) gaat riant over de 38 uren die volgens zijn cao staan voor zijn werkweek in de onderzoeksgroep moleculaire nanotechnologie van de Radboud Universiteit. Zijn overwerk vloeit vrijwel altijd voort uit onverwachte wendingen in het labwerk. ‘Als een reactie langer duurt dan gepland of een opzuivering niet meteen lukt, dan wil ik dat vaak nog diezelfde dag herstellen.’

Gilissen kiest er dan zelf voor om langer te blijven. ‘Onze leidinggevende geeft alle vrijheid om te werken wanneer je wilt. Zolang je maar voldoende uren draait en fatsoenlijke resultaten produceert. Over­werken doe ik op eigen initiatief.’ De promovendus maakt graag dingen af en laat ze liever niet voor de volgende dag liggen. Volgens hem geeft overwerken op de ene dag soms een veel betere planning voor de volgende. ‘Ik denk dat het in die zin voor mezelf meer oplevert dan voor de werkgever. Het aantal uren dat je ergens insteekt is immers lang niet altijd evenredig met het resultaat.’

Gilissens houding ten opzichte van overwerken lijkt exemplarisch voor vele chemici in de academie, het bedrijfsleven en het onderwijs. Zo zegt ook Peter Molenveld (49), chemie-directeur bij Mercachem in Nijmegen, regelmatig een paar uur meer te werken dan de 36 in zijn contract. ‘Dat gaat met pieken en dalen. Soms moet een offerte af of moeten belangrijke e-mails beantwoord. Voor mijn eigen werk is het dan belangrijk dat anderen ook tijdig verder kunnen. Dat geeft rust en maakt dat projecten sneller verlopen.’

Molenveld meent dat dergelijk overwerk hoort bij zijn functie en de bijbehorende beloning en geeft aan dat je de overuren niet krijgt uitbetaald of kunt sparen. ‘Binnen ons bedrijf streven we ernaar om overuren binnen ongeveer een week te compenseren. Maar we houden dat niet consequent bij en mij lukt het eerlijk gezegd niet altijd.’

Balans werk en privé

Molenveld is tevreden over zijn balans tussen werk en privé. ‘Ik heb niet het gevoel dat ik te veel werk. Kunnen plannen en organiseren is een belangrijke eigenschap in mijn functie. Die vaardigheid zet ik natuurlijk ook in om mijn eigen grenzen te bewaken. Mijn werk is daarvoor voldoende flexibel.’ Zo kan hij vaak wel op tijd naar huis voor de kinderen, om zo nodig later in de avond thuis zijn werk af te maken. ‘Zoiets kan natuurlijk niet altijd als je op het lab werkt. Bij ons op het lab blijft iedereen weleens een uurtje langer. Dan is het streven om mensen de volgende dag een uurtje eerder naar huis te laten gaan. Over het algemeen lukt dat.’

Voor docenten in het middelbaar onderwijs geldt dat in veel minder mate. ‘Eigen­lijk is de ingecalculeerde werktijd voor het uitvoeren van onze taken gewoon te laag’, stelt Geert Hurenkamp (39), ervaren eerstegraadsdocent scheikunde aan het Rodenborch College in Rosmalen. ‘Vaak is de urgente en basale gang van zaken nét binnen de werkurennorm te doen, mits je voldoende geroutineerd bent. Het meer inspirerende en het langetermijnwerk, de krenten in de pap, daar gebruik je eigen tijd voor. Overwerken is nodig om het werk inhoudelijk bevredigend te houden. De overheidsfinanciering is onvoldoende voor schoolbesturen om dit werk feitelijk dekkend te kunnen uitbetalen, ook al wordt het belang wel erkend.’

‘Ik ben mijn eigen kwaliteitsambities gaan bijstellen’

En dus werkt Hurenkamp veel over. Vooral rondom toetsweken en de correctie van eindexamens. ‘Van half mei tot half juni, de eindexamenperiode, staat mijn agenda maar heel beperkt open voor sociale activiteiten of familiebezoek. Daarnaast besteed ik in de meeste schoolvakanties en regelmatig in het weekeinde tijd aan mijn werk.’

Een expliciete opdracht om over te werken krijgt de docent nooit. ‘Er is een vrij algemene taakomschrijving bij de werkzaamheden van elk lopend schooljaar. Die moeten af binnen het sterk gereguleerde schoolritme. Daarin treden dan regelmatig plotselinge verschuivingen en aanpassingen op. Vooruitwerken zou een strategie kunnen zijn om overmatige piekbelasting te voorkomen. Maar of dit mogelijk is, hangt af van tijdige informatievoorziening vanuit de schoolleiding.’

€ 21 miljard cadeau

Hoogopgeleiden, niet alleen in de chemie, werken massaal veel over. Van de werkende hbo-plussers in Nederland werkt volgens recent onderzoek door Kantar Public (het vroegere TNS NIPO) 74 % over zonder daarvoor te worden uitbetaald. De gemiddelde Nederlandse werknemer doet dat wekelijks drie uur. Vakcentrale FNV becijferde dat werknemers de economie zo jaarlijks € 21 miljard aan werk cadeau doen.

Onderzoek naar de mate waarin overwerk de lichamelijke en geestelijke gezondheid van werkenden beïnvloedt, laat geen eenduidige uitkomsten zien. Al lijkt het erop dat mensen met werkweken van meer dan 55 uur vaker hart- en vaatziektes en psychische stoornissen ontwikkelen. De extra gewerkte uren besteden ze in elk geval niet aan zorgen voor zichzelf, naasten en omgeving. En het langdurig uitstellen van onderhoud en herstel op die vlakken kan vanzelfsprekend problemen geven.

‘Sinds we een kind hebben, heb ik het thuiswerken op doordeweekse avonden wat teruggebracht’, zegt scheikundedocent Hurenkamp dan ook. ‘Ik ben noodgedwongen mijn eigen kwaliteitsambities gaan bijstellen. Ik zou mijn werk beter willen en kunnen doen dan ik nu doe. Dat is frustrerend en komt het werkplezier niet ten goede. Het is echter wel noodzakelijk om voldoende tijd en energie te houden voor het gezinsleven. Misschien ontstaat in de toekomst weer meer tijd om extra over te werken. Het lesgeven aan en in de klas biedt gelukkig goed tegenwicht. Dat is gewoon erg leuk en stimulerend.’